امامزاده صالح تجریش

امامزاده صالح تجریش

امامزاده صالح نام زیارتگاهی در محله تجریش تهران است.

آن‌گونه که از کتیبه بالای سردر صحن برمی‌آید و براساس کتببحرالانساب و کنز الانساب، از پسران امام موسی کاظم و برادران امام هشتم شیعیان علی پسر موسی (رضا) است.

این زیارتگاه یکی از بزرگترین و مشهورترین زیارتگاه‌های تهران است.

بنای امامزاده از سال ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته و به شماره ۹۰۹ ثبت گردیده است.

تعداد زوار این امامزاده در حدود ۳۰ هزار تن در روز برآورد شده است.

نسب امامزاده صالح:

در کتاب کنز الانساب درباره نسب امامزاده صالح آمده است: «امامزاده صالح فرزند امام موسی کاظم است؛ که به شمیران آمده و در تجریش ایشان را به قتل رسانده‌اند.»

در زیارت‌نامه وی نیز بدین موضوع اشاره شده است.

همچنین کتیبه قدیمی ای که در گذشته بر سردر ورودی رواق نصب بوده است، این نکته را مورد تاکید قرار می‌دهد.

گفته شده است که فرزندان وی نیز به‌همراه او به ری آمده‌اند و بدین‌جهت برخی بقعه‌ها در تهران به ایشان منسوب است.

تاریخچه بقعه:

بنای بقعه اصلی شامل ساختمان چهارگوش بزرگ و مستحکمی با دیوارهای قطور است و فضای درونی آن تقریباً ۵٫۶ متر مربع مساحت دارد.

وضع طاق‌نماها و معماری ساختمان و پوشش آن از معماری بناهای سدهٔ هفتم و هشتم است.

بنا به شواهد در امامزاده صالح کتیبه‌ای به سال ۷۰۰ ق وجود داشته که ظاهراً در تعمیرات و تغییر مدخل بنا از میان رفته است که بنا بر آن همزمان با پادشاهی غازان خان بوده است.

در داخل حریم وسیع امامزاده صالح صندوقی چوبین وجود دارد که احتمالاً به دوران اواخر صفوی یا افشار تعلق دارد و ضریح ممتاز نقره‌ای آن که اضلاع شرقی و شمال شرقی و غربی آن دارای محفظه مشبک مزین به نقره و ضلع جنوبی آن مشبک چوبی است از وقفیات مرحوم آقای میرزا سعیدخان وزیر امور خارجه اواخر قاجار است.

در توسعه اول در حدود ۱۲۰۰ ق مسجد، حسینیه و حمام در صحن شمالی و در زمین‌هایی که توسط شجاع السلطنه، پسر ششم فتح‌علی‌شاه وقف امامزاده شد ساخته شده است.

ایوان ورودی و رواق در سمت شمال حرم واقع است و بالای حرم در رواق، لوح مستطیل خشتی کاشی‌کاری شده‌است که تاریخ ۱۲۱۰ هجری قمری را بر خود دارد و نام فتح‌علی‌شاه بر آن حک شده‌است.

هلاکو میرزا فرزند فتح‌علی‌شاه قاجار در سال ۱۲۱۰ ق، بانی بازسازی و آذین‌کاری آن بوده‌است.

وی گنبد را با کاشی پوشاند و در ورودی را از غرب به شمال که حیاط موقوفه پدرش بود بازگرداند.

کتیبه‌ای بدین مضمون در بالای ورودی حرم نصب شد که اکنون موجود نیست:

هو المعز

بسم الله الرحمن الرحیم

ادخلوها بسلام آمنین

ایران که نظیر روضهٔ رضوان شد از فتح‌علی‌شاه شه دوران شد

هر جا ز ملک‌زاده‌ای آمد آباد این روضه چو جنت از هلاکوخان شد

معیر الممالک ساعتی را وقت حرم کرد که بر روی برجی نصب شده بود و توسط حسین‌قلی‌خان قاجار، برادر فتح‌علی‌شاه قالی به اندازه صحن تهیه و وقف گردید.

این دو بیت از صبای کاشانی روی این قالی بافته شده است:

زهی حسین‌قلی‌خان که قالی‌ای گسترد بر این رواق معلی ز همت عالی

نوشت کِلک صبا از برای تاریخش که وقف مرقد صالح شده همین قالی

گنبد کاشی‌کاری‌شده بقعه در سال ۱۳۳۸ در آخرین سال عمر حسن فداکار با هزینه شخصی تعمیر و کاشی‌کاری مجدد شد.

محوطه امامزاده صالح پیش از تغییر فضای خیابانی تجریش، محوطه‌ای کاملاً محصورشده همچون دیگر زیارتگاه‌های ایران بوده‌است؛ ولی امروزه از حصار دیوارها خارج شده‌است.

از سال ۱۳۵۴ تا کنون توسعه مرمت بنا در مراحل مختلفی توسط خیرین از جمله نقی فکری و اداره اوقاف انجام گرفته است.

در طبقه زیرین حرم سرداب است که سنگ قبر اصلی در آنجاست و تابه‌حال کسی اجازه ورود به آنجا را نداشته است.

طرح توسعه حال حاضر:

طرح توسعه حرم با توجه به افزایش زائران از سال ۱۳۷۴ شروع شده و با خرید خانه‌ها و واحدهای تجاری اطراف جهت توسعه ادامه دارد.

طبق طرح جامعی که برای این امامزاده درنظر گرفته شده، قرار است در سه مرحله، ۱۶ هزار متر مربع به فضای زیارتگاه اضافه شود.

چنار کهن‌سال:

یکی از معروف‌ترین چنارهای کهن‌سال ایران که قدمت دست‌کم هشتصدساله داشته است در محوطه این امامزاده واقع شده بود که در آثار جهان‌گردان خارجی نیز بدان اشاره شده است.

ژان دیولافوا دربارهٔ آن می‌نویسد:

محیط آن تقریبآ به ۱۵ متر می‌رسد، هریک از شاخه‌های آن مانند تنه درخت کهن‌سالی بر فراز بنای مسجد و اطراف آن سر به آسمان کشیده است.

این درخت عده کثیری را در سایه خود پناه می‌دهد.

مؤمنین در زیر آن نماز می‌خوانند.

مکتب‌دار کودکان را در آنجا جمع کرده و درس می‌دهد.

قهوه‌چی سماور و استکان و لوازم خود را درون حفره پایه درخت جای داده است.

سر هنری رالینسون نیز نوشته است در تجریش چنار بزرگی را اندازه گرفته که در ارتفاع پنج‌پایی، محیطش ۱۰۸ پا بوده است.

این چنار در سال ۱۳۷۹ بریده شد.

یاکوب ادوارد پولاکنیز در نوشته‌های خود بدین درخت اشاره کرده است.

در مجله American Breeders Magazine شماره ۶ چاپ ۱۹۱۵ نیز بدین چنار و امامزاده صالح اشاره شده است.

در سال ۱۳۶۳ ش بر اثر نشست و ریزش مجرای قنات یادشده بر پایی درخت چنار به مخاطره افتاد این سند درباره چنین وضعیتی است (گزارش سازمان ملی حفاظت دربارهٔ چنار امامزاده صالح «جمهوری اسلامی ایران ۱۰۷۱/۱_۲۳/۷/۶۳ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران / دفتر فنی تهران / ریاست محترم سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران

احتراماً پاسخ نامه شماره ۴۳۶۴/۱۴_۹/۶۳ در مورد چنار قدیمی امامزاده صالح تجریش توسط آقای حاج کریمی –معمار دفتر فنی –از چنار مزبور بازدید به عمل آمد.

گزارش آن بشرح زیر به استحضار می‌رسد: ظاهراً علت نشست، ریزش مجرای قناتی است که سابقاً از این محل عبور می نموده که برای رفع خطر پیشنهاد می‌گردد ابتدا درخت به طور کامل به نحوی که صدمه‌ای به آن وارد نشود مهار گشته، سپس خاکبرداری در محل فرونشسته برای مجرای قنات انجام شود و مجرا باسنگ و آجرو سیمانپی بندی و محکم گردد. هزینه مورد نیاز ۶۰۰۰۰ ریال برآورد.»

تنه این درخت به میزانی بوده است که پاره دوزی در آن دکه داشته، اما با وجود تلاشهای صورت گرفته خشک شده و بقایای آن در سالهای دهه هفتاد با مجوز میراث فرهنگی قطع شد.

کتاب‌شناسی:

در آثار جهانگردان داخلی و خارجی از جمله دیالافوا به امامزاده صالح اشاره شده است و چند کتاب نیز پیرامون این امامزاده نگاشته شده.

جغرافیای تاریخی شمیران؛ نوشته منوچهر ستوده، موسسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی «قسمتی از کتاب در بارهٔ تجریش و جغرافیای تاریخی آن و قسمتی در مورد امامزاده صالح دارد»

بقاع متبرکه استان تهران؛ نوشته محمد جعفر سروقدی

آشنایی باسلاله پاکان «امامزاده صالح و امامزاده قاسم ؛ نوشته سید احمد موسوی؛انتشارات تورنگ «اطلاعات چندانی ندارد»

دایره المارف امامزادگان تهران، به کوشش جمعی از مؤلفان، بنیاد ایرانشناسی، جغرافیای تاریخی تهران. جعفر شهری.

مرکز نشر دانشگاهی. دو کتاب نیز خود آستان در چند سال آخر تألیف کرده

۱-مفاتیح السعاده. به نشر.انتشارات آستان قدس رضوی

۲-شرح حال و زیارت نامه صالح ابن موسی الکاظم. شکور لطفی.انتشارات زرین و سیمین کتابهای الانساب شیعه کتاب ناسخ التواریخ جلد ۷–۸در شرح حال موسی ابن جعفر و علی ابن موسی الرضا ئو کلیه کتابهایی که در زمینهٔ زندگانی و تاریخ زندگی موسی ابن جعفر تألیف شده اندبه دلیل اطناب مطلب از ذکر سایر منابع صرف نظر کردم.

آستان امامزاده صالح در دورهٔ قاجار یکی قبرستان بوده است برخی چهره‌های برجسته ایران بنا به وصیت در محوطه دفن شده‌اند بنا به کتاب جغرافیای تاریخی شمیران تا سال ۱۳۷۱ ۵۰ تن از مشاهیر در این صحن مدفون هستند؛ که مدفونین در رحیاط و صحن اصلی در دورهٔ بازسازی امامزاده از بین رفته‌اند و اکنون امامزاده تنها یک قبرستان در زیرزمین آستان با نام رواق معصومیه دارد همچنین پیکر پنج سرباز گمنام و مجید شهریاری از دانشمندان هسته‌ای ترور شده ایران نیز در صحن مدفونند.

حسن پیرنیا

محمدولی خان تنکابنی

ساعد الدوله پسر محمد ولیخان تنکابنی

سید محمد تدین

میزرا ابوالقاسم آهی

میرزا حسین‌خان موتمن‌الملک

میرزا مجید خان آهی

حاج صدرالسلطنه نوری

حاجی محمدجواد گنجه‌ای

طاهره صفارزاده

مجید شهریاری

واعظان و امامان جماعت:

محمود طالقانی هفته‌ای یکبار در مسجد وعظ داشته است.

آقایان شاه آبادی، سرابی وسید ضیاء، حاج سید جوادی قزوینی از دیگر امامان جماعت این بقعه بوده‌اند.

همچنین در سال ۱۳۹۳ از آقای مجتبی یزدانی به جهت مشارکت در ساخت بقعه تجلیل شد.

خادمان و متولیان:

از ۳۰ مهر ۱۳۸۹ تاکنون حجت‌الاسلام عبدالعلی گواهی از سوی سازمان اوقاف متولی امامزاده است.

آیت الله محمود امجد نیز در سالهای قبل اقامه نماز جماعت در این امامزاده داشت و جلسات درسهایی از قرآن نیز در سالیان اخیر در استان مقدس برگزار می‌شود.

روز بزرگداشت:

متولیان امامزاده صالح ۵ ذیقعده را به مناسبت روز بزرگداشت این امامزاده تعیین و مراسم بزرگداشت امامزاده هر ساله در ۵ذیقعده در آستان با عرض ارادت به آستان امامزاده برگزار می‌شود.