آداب مراسم عقد در ایران، از گذشته تا امروز

مطالعه و بررسی تاریخچه مراسم عقدکنان و معنای عناصر سفره عقد در ایران

مراسم عقد و جشن نامزدی و به طور کلی بسیاری از مراسم‌هایی که در حال حاضر به عنوان رسوم پذیرفته شده برگزار می‌شوند، هرکدام تاریخچه و معنا و مفهوم خاصی دارند که دانستن آن ها خالی از لطف نیست.

واژه‌ی «عقد» اساساً به معنای گره و پیوند محکم است و اطلاق کردن آن به پیمانی که بین زن و مرد بسته می‌شود نشان دهنده‌ی عمق و استحکام این پیوند است.
برگزار کردن این مراسم با آداب و تشریفات خاص نیز حکایت از اهمیت این پیوند دارد. مراسم عقد و تمام جزییات آن تاریخچه و معنا و مفهوم خاص خود را دارد. در این مطلب به این موارد پرداخته‌ایم:

• تاریخچه‌ی مراسم عقد
• معنا و مفهوم عناصر سفره عقد
• آداب و رسوم عقد و ازدواج در مناطق مختلف ایران

تاریخچه‌ی مراسم عقد

پیشینه‌ی این مراسم طبق شواهد به دوران زرتشت باز می‌گردد. آماده کردن اتاق عقد و چیدن سفره‌ عقد از رسوم و سنت‌های کهن و باستانی ایرانیان بوده است که اگرچه دچار تغییراتی شده اما کماکان مراسم خاص خود را دارد. از دوران قدیم ایرانیان بر این اعتقاد بودند که این مراسم باید با شادی همراه باشد و تمام مراسم آن برای عروس و داماد احساس شعف و خوشبختی به همراه داشته باشد.

با اینکه این مراسم به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد اما حتی در آن دوران نیز آیین مذهبی در این مراسم برگزار می‌شده است. هم عروس و هم داماد به نشانه‌ی خلوص و پاکی لباس سفید بر تن می‌کردند. گردنبندی از گل نیز به گردن می‌انداختند و خالی قرمز رنگ بر پیشانی می گذاشتند. این آیین زرتشت هنوز در میان هندی‌ها و پاکستانی‌ها پابرجاست.

بنابر رسوم زرتشتیان خانه‌ی پدری عروس جایی بود که سفره عقد را درآن پهن می کردند و مراسم برگزار می‌شد. به نشانه‌ی احترام داماد سمت راست عروس می‌نشست. رنگ مخصوص دین زرتشت رنگ سبز است که مفهوم حیات و جاودانگی را در خود دارد. بنابر همین مفهوم، سفره عقد معمولا به همین رنگ بوده است. اگرچه امروزه رنگ غالب سفره‌ی عقد سفید و همرنگ با لباس عروس انتخاب می شود.

در آیین زرتشت نیز مراسم مذهبی بخش مهمی از مراسم را به خود اختصاص می‌داد. به این نحو که پارچه‌ای مانند پرده بین عروس و داماد می‌گرفتند. سپس دو روحانی دو سر یک پارچه را به دور صندلی عروس و داماد گره می‌زدند. این گره را گره یگانگی یا نکاح می‌نامیدند. پس از آن با یک ریسمان دست عروس و داماد را هفت بار به هم می‌بستند و دنباله‌ی ریسمان را به دور گره‌ی نکاح می‌بستند و این کار به نشانه‌ی استحکام و ناگسستنی بودن پیوند بین زن و مرد بود. پس از انجام این آیین‌ها پرده‌ی مذکور انداخته می‌شد و عروس و داماد زن و شوهر اعلام می‌شدند.

البته در این خصوص روایات مختلفی وجود دارد. در برخی منابع اینطور ذکر شده است که مراسم عقد در میان زرتشتیان اینطور برگزار می‌شده که ابتدا عروس بر تختی می‌نشست سپس میهمانان و خویشاوندان داماد را نزد او می‌آوردند. مراسم عسل در دهان یکدیگر گذاشتن در آن زمان نیز وجود داشته است و پس از آن نیز شیپور و طبل می‌نواختند تا همسایگان نیز از این مراسم شادی باخبر شوند.

سپس موبد یا روحانی زرتشتی روبروی عروس و داماد و خانواده‌ی عروس و داماد کنارشان می‌نشستند. سپس موبد بخش‌هایی از اوستا را می‌خواند و اندرزهایی دررابطه با زندگی زناشویی خطاب به زن و شوهر می‌گفت. پس از اینکه از هر دو طرف پرسیده می‌شدکه آیا به ازدواج با یکدیگر خشنود و راضی هستند و پاسخ مثبت از هردو طرف شنیده می‌شد، نوشتن و ثبت ازدواج در دفتر رسمی زرتشتیان انجام می‌گرفت.

یکی از اتفاق‌های نمادین و جالب که در این نوع مراسم عقد انجام می‌شده است، طبق شواهد این است که در سفره عقد تخم مرغی قرار می دادند و پس از پایان مراسم این تخم مرغ توسط موبد به پشت بام پرتاب می‌شده است. این کار حکایت از این داشت که موبد حقوقی را که پدر نسبت به دختر خود داشت را از میان برداشته، به این تخم مرغ مصالحه کرده و درواقع دیگر پدر حقی نسبت به دختر ندارد.

 

مراسم عقد نیز مانند بسیاری دیگر ازآیین‌های باستانی دارای همواره دارای تشریفات خاص با معنا و مفهوم خاص بوده است

 

پس از آن ده موبد آیینه و گلاب به دست نزد مهمانان آمده و همزمان که آیینه را رو به مهمانان نگه می‌داشتند، به سر و روی آنان گلاب می‌پاشیدند. یک نفر هم پشت سر آنان با شیرینی از مهمانان پذیرایی می‌کرد. بخشی از این مراسم هم در معبد برگزار می‌شد به این نحو که بعد از انجام مراسم عقد، عروس و داماد را در معبد به دور آتش می‌گرداندند و پس از آن عروس و داماد به محل برگزاری جشن عروسی می‌رفتند. موسیقی و رقص با ترانه‌های بومی، غذاهایی مانند گوسفند بریان و شیرین پلو و… بود و معمولا به یک شب محدود نمی‌شد و ممکن بود سه تا هفت شب نیز ادامه داشته باشد.

 

عناصر سفره‌ی عقد و معنا و مفهوم آن‌ها

 

سفره‌ی عقد نیز مانند بسیاری از آیین‌های دیگر فلسفه و معنای خاص خود را دارد. همان گونه که سفره‌ی هفت سین و اجزای آن دلیل و معنای خاصی دارند، سفره‌ی عقد نیز عناصر خاصخود را دارد که بدون پشتوانه تاریخی به ما منتقل نشده‌اند.
اساسا گستردن این سفره حکایت از نوعی آرزوی خوشبختی و سعادت برای تازه عروس و تازه داماد دارد.اگرچه ممکن است معنا و پیشینه‌ی این عناصر سفره عقد برای بسیاری از مردمامروز ناشناخته باقی مانده باشد و صرفا به دلیل پیروی از عرف و براساس آنچه تا به امروز در مراسم‌های مختلف دیده اند آن را اجرا کنند اما اگر مفهوم و معنای عناصر سفره‌ی عقد رابدانیم متوجه می‌شویم این رسوم کهن هرکدام فلسفه‌ی خاصی دارند.

آنچه که سال‌های سال است ایرانیان به عنوان سفره عقد در مراسم عقد از آن استفاده می‌کنند معمولا شامل موارد زیر است: قرآن و جانماز، آینه و شمعدان شاخه نبات، نان و پنیر و سبزی، عسل، تخم مرغ، سکه، انوع مغزها مانند گردو، بادام و فندق، سیب سرخ و… .

 

آشنایی با مفهوم هریک از این موارد بسیار جالب است که در این قسمت از مطلب به آن اشاره می‌کنیم:

قرآن و جانماز: همانطور که در تاریخچه مراسم عقد گفته شد، آیین‌های مذهبی حتی در دوران پیش از اسلام نیز با این مراسم آمیخته بوده و روحانیان زرتشتی نقش پررنگی در مراسم عقد

زرتشتیان داشتند. ما مسلمانان نیز با قرار دادن قرآن در سفره‌های عقد، آن را نشانه‌ای از تایید خداوند بر این پیوند در نظر می گیرند و پایبند بودن عروس و داماد به اصول و شعائر دینی

را با گذاشتن این موارد در سفره‌ی عقد نشان می‌دهند. قرآن معمولا در سفره عقد روبروی آینه قرار می گیرد.

آینه و شمعدان: آینه نماد زلال بودن، صافی و پاکی است. هنگامی که آینه در سفره عقد روبروی عروس و داماد قرار می‌گیرد نماد این است که این دو نفر دل‌هایشان نسبت به یکدیگر

شفاف و زلال باشد. شمعدان‌های روشن نیز نشانگر روشنی و گرمی پیوند میان زوج جوان است.

شاخه نبات: در میان عناصر سفره عقد، نام شاخه نبات معمولا پیش از خواندن خطبه نیز گفته می‌شود. شاخه‌های نبات که امروزه در طرح‌های بسیار زیبا و متنوعی برای سفره‌ عقد درست

شده و تزیین می‌شوند، نماد شیرینی زندگی مشترکی است که عروس و داماد در آستانه‌ی آن هستند.

نان و پنیر و سبزی: این موارد به نشانه‌ی برکت و وسعت رزق و روزی در زندگی عروس و داماد در سفره عقد قرار داده می‌شود. البته از جهاتی می‌توان گفت سبزی نشانه‌ی سلامتی و

سرسبزی نیز هست. لقمه‌های نان و پنیر و سبزی امروزه در طرح‌های زیبایی در قالب لقمه‌های کوچک آماده و تزیین می‌شوند.

عسل : عسل نماد شیرینی و شیرین‌کامی در زندگی مشترک است. اینکه عروس و داماد با انگشت عسل به دهان یکدیگر می‌گذارند به این معناست که می‌خواهند همواره در زندگی مایه‌ی

شیرین کامی یکدیگر باشند. عسل معمولا در جامی زیبا بر سر سفره عقد قرار می‌گیرد.

تخم مرغ: تخم مرغ هم با تزییناتی زیبا و طرح‌هایی متنوع بر سر سفره‌های عقد قرار می‌گیرد تا نمادی باشد از تداوم و ازدیاد نسل. اینکه چه تعداد تخم مرغ سر سفره عقد قرار گیرد و

طراحی و تزیین آن به چه شکل باشد به تم کلی سفره عقد و سلیقه‌ی شخصی که آن را می‌چیند بستگی دارد.

سکه: سکه نماد افزایش روزی و مال برای زن و شوهر جوان است و معمولا بر سر سفره‌ی عقد سکه‌هایی با رنگ طلایی می‌دهند تا در کنار سایر عناصر سفره عقد، درخشش مطلوبی داشته باشد.

گردو بادام و فندق: گردو را به دلیل عمر طولانی درخت گردو نمادی از طولانی مدت و یا همیشگی بودن پیوند زن و شوهر و بقای عمر آنان می داند. بادام و فندق نیز طبق اعتقادات
قدیمی، به نشانه‌ی نوه‌دار شدن بر سر سفره عقد قرار می‌گیرد.

سیب سرخ: میوه‌های خوشرنگ و زیبا مانند سیب سرخ نماد برخورداری عروس و داماد از مواهب و نعمت‌های طبیعی و رنگین الهی است.

 

دانستن معنای هرکدام از عناصر سفره عقد، بسیار ارزشمندتر از تقلید کورکورانه از سایرین و صرفا تکرار انچه تاکنون در سایر مراسم‌ها دیده‌ایم است.

برگزاری مراسم عقد و ازدواج در مناطق مختلف ایران

مراسم عقد و ازدواج در مناطق مختلف ایران و در بین اقوام مختلف نیز با توجه به فرهنگ و عرف آن منطقه، به شکل‌های گوناگون برگزار می‌شود.در میان اقوام لر عروس توسط زنان فامیل برای داماد انتخاب می‌شود و مراسم خواستگاری نیز با حضور ریش سفیدان و بزرگان برگزار می‌شود تا نظر خانواده‌ی عروس جلب شود. در آیینروسی لرها رقص و پایکوبی با بازی های محلی و سنتی همراه می‌شود. آلات موسیقی مانند تنبک و کمانچه نیز در مراسم عروسی اقوام لر بسیار استفاده می‌شود.

در گیلان معمولا ازدواج بین دو جوان با کمک و همیاری های بسیار از سوی دو خانواده صورت می گیرد. در بین گیلانی‌ها به خصوص روستاییان، پسران در اموری مانند شالیکاری، درویشالی، باغداری و… چه در زمان نامزدی و چه پس از عروسی به کمک پدر همسر خود می‌روند. رسم جالب دیگری نیز در برخی از مناطق شرق گیلان وجود دارد که عروس و داماد نهالی را ازخانه‌ی پدر عروس همراه خود می‌برند و در خانه‌ی داماد می‌کارند.

در قشم نیز اجرای موسیقی سنتی یکی از بخش‌های مراسم عقد و عروسی سنتی است. این موسیقی که عضوا نامیده می‌شود از گذشته در میان آنان رواج داشته و زمانی که داماد را به خانه‌ی عرس مشایعت می کنند عضوا نواخته می‌شود.

شاید اینطور فکر کنید که دیگر دوران برگزار مراسم عقد و عروسی به مدت هفت شب و هفت روز گذشته است، اما در بعضی مناطق از استان چهارمحال و بختیاری تا همین چند سال پیش عروسی‌های مفصل چند روزه برگزار می‌شد و در برخی مناطق روستایی این استان هنوز هم این رسم وجود دارد. دلیل اینکه این جشن مفصل به خانواده‌های عروس و داماد آنچنان فشارمالی نمی‌آورد این است که در این مناطق روستایی همه از جمله میهمانان دست به دست هم می‌دهند و همانطور که برای عروسی آماده می‌شوند هرکدام بخشی از کار را نیز به عهدهمی‌گیرند. اهالی روستا خودشان برای عروسی آشپزی می‌کنند و مردان برای تامین هیزم اجاق‌های بزرگی که زیر دیگ‌ها باید روشن بماند هیزم می‌آورند.

آیین‌ها و رسوم سنتی که از گذشتگان به ما رسیده است، هرکدام بر پایه و اساس محکمی شکل گرفته و بی‌دلیل طی تاریخ نسل به نسل منتقل نشده است. این آداب و رسوم خصوصاآداب و رسوم مربوط به ازدواج گاهی اوقات بدون در نظر گرفتن معنا و هدف اصلی این مراسم برگزار می‌شود و تنها بهانه‌ای است برای چشم و هم چشمی افراد و ارضای حستجمل‌گرایی. بنابراین بهتر است با مطالعه‌ی رسوم پیشینیان هم معنا و مفهوم این مراسم را دریابیم و هم سعی کنیم آن را نزدیکتر به شکل صمیمی و دلپذیری که در گذشته برگزار می‌شدهاست، برگزار کنیم.